Байсерке Қылышұлы (1841, Шу өзенінің бойы — 1906, сонда) — күйші, домбырашы, Жетісу күй мектебінің негізін салушылардың бірі. Байсеркенің әкесі Құлыш он саусағынан өнері төгілген ісмер, халық музыкасының парқын білетін сергек жан болған. Байсерке домбыраны бала кезінен меңгеріп, Жетісу алабы мен көрші қырғыз елінің күйлерін 16-17 жасында-ақ игерген, алқалы басқосуларда дәулескер күйшілермен күй тартысына түсіп, алыс-жақынға таныла бастаған. Байсеркенің домбырашы-күйшіліктің алуан сырына қанықтырған ұстаздары — Есім, үржарлық Сарша дейтін домбырашылар. Байсерке домбырамен бірге мандолина, балалайка сияқты аспаптарды да еркін меңгеріп, өнерін кемелдендіре түседі. Бұрыннан белгілі күйлерді тартуды місе тұтпай, өзі куә болған өмір құбылыстарының әсерлі сәттерін күй тіліне түсіруге машықтанады. Алғашқы “Ат ойыны”, “Жекпе-жек” күйлері өзінің ойнақы ырғағымен жастарды еліктіре баурап, ел ішіне тез тарап үлгереді. Байсерке күйлері өмір шындығына негізделген. Оның “Келіншек”, баласы дүние салғанда егіліп отырып тартқан “Солқылдақ”, қазақ даласындағы жұтқа (1890) арналған “Төрт қарға”, Ресей отаршылдығының кеудемсоқ өктемдігіне наразылығын білдірген “Ұран күй” сияқты туындылары өзі ғұмыр кешкен ортасы мен заманының шежіре сырындай. Байсеркенің Жетісу өңіріне кеңінен мәлім болған “Қалипа — Қалыш” күйіне Далабек батырдың басынан өткен оқиға арқау болған. Күйлері ән әуендес саздылығымен, нақышты ырғағымен ерекшеленеді. Байсеркенің және оның дарынды шәкірттері Бердібек Мықтыбайұлы, Қожабек Жапбасов, Сатқанбай Өлмесұлының бойларындағы асыл өнерін Қатшыбай Таубаев (1880-1930), Темірбек Ахметов (1919-52), Нұрғиса Тілендиев (1924-98) сияқты біртуар күйші-домбырашылар кейінгі ұрпаққа жеткізген.
Байсеркенің өмірі мен шығармашылығын алғаш зерттегендер: А. Жұбанов пен Б.Г. Ерзакович. Әдебиет және өнер институтының дыбыс жазба қорында “Байсеркенің 10 күйі” сақтаулы. Мұндағы күйлердің нотасын Б.Г. Ерзакович хатқа түсірген. З. Жанұзақованың құрастыруымен жарық көрген “Қазақ халқының аспаптық музыкасы ” (1964) деп аталатын кітапта Байсеркенің “Жекпе-жек”, “Қалипа — Қалыш”, “Қалипа”, “Қалыш”, Б. Мүптекеева мен С. Медеубекұлы шығарған “Жетісудың күйлері” (1998) атты кітапта “Жекпе-жек”, “Толқытатын күй” (“Толқытпа”) деп аталатын күйлердің нотасы жарық көрді. Байсеркенің күйлері “Отырар сазы” оркестрінің, жеке домбырашылардың репертуарына енген.[1]
Дереккөздер
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;
https://kk.wikipedia.org/…/%D0%91%D0%B0%D0%B9%D1%81%D0%B5%D…Кылышулы Байсерке (1841, Шуский р-н Жамбылской области — 1906, там же), — казахский народный музыкант-исполнитель второй половины XIX века, домбрист, кюйши. Основоположник школы Жетысуской домбыровой музыки.
Сохранилось всего несколько кюев Байсерке, но и они позволяют говорить о самостоятельной манере, повлиявшей на некоторых позднейших кюйши, — позволяют говорить о «школе Байсерке», популярной в области между Алтаем и Алатау.
Все известные кюи Байсерке вошли в подготовленный сборник.[1].
Большая заслуга в исследовании творчества Байсерке принадлежит казахскому музыковеду Ахмету Жубанову, — в своей знаменитой книге «Струны столетий» (Алма-Ата, 1958) он первый собрал и опубликовал сведения об этом кюйши, записал его стихи, привёл краткую биографию и дал музыкально-аналитическую характеристику его произведениям. При этом Жубанов, как и о многих других героях книги, использовал сведения, собранные лично у очевидцев и ближайших потомков.
Отец Байсерке был правнуком того самого Отеген-батыра, подвиги которого воспеваются в известном эпосе Жамбыла. Кулышулы с детства знал множество произведений народного творчества и хорошо освоил игру на домбре, в так называемой «традиции шертпе», — восточно-казахском стиле, для которого характерна игра перебором то в одну, то в другую сторону с редкими ударами кистью правой руки.
Кылышулы был при этом ещё и хороший наездник, джигит, и свой первый коротенький кюй, «Ат ойын» («Игра коня», ставший очень популярным), по словам Жубанова, написал, чтобы конь под ним «танцевал» под музыку, поражая других джигитов (особенно, из русских казачьих станиц), выучкой[2]. Позже Байсерке ещё глубже проник в традиции казахской инструментальной музыки, в гармонию и возможности домбры, и вошёл в число лучших народных музыкантов-мастеров, напоминая современникам виртуозного домбриста предыдущего поколения Таттимбета.
Кюи Байсерке «требуют особого исполнительского мастерства», — соблазняясь техникой игры, их исполняли даже киргизские комузисты[3]. Ритм и мелодия известных произведений довольно разнообразны; характерны лиричность, речитативы, артистизм, созерцательность («Жекпе-жек», «Солқылдақ», «Keпip», «Келiншек», «Булкiлдек», «Төрт қарға»). В «философическом» кюе «Төрт қарға» воссоздаются картины народного бедствия во время массового падежа скота (джута) и следующих за этим испытаний; в героическом кюе «Ұран күй», Байсерке призывал во всём следовать примеру храбрых батыров, восстававших против несправедливости[3].
Кюи Байсерке передали потомству домбристы начала XX века Кожабек Жанбасов и Сатканбай Олмесулы. Позже их поддержали домбристы К. Таубаев и Т. Ахметов[3].
Примечания
Нурсултан Назарбаев. Музыкальное наследие Казахстана — в новой антологии. Культура. Актюбинский вестник (18.03.2010). Проверено 8 мая 2016.
Казачьи станицы // Культура Казахстана. — электронный ресурс
Байсерке Кулышулы // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — ISBN 9965-9389-9-7.
